Voorbij eigen context en taal
Het lijkt een breder fenomeen. Ze zien het voortdurend misgaan, in allerlei dossiers. Neem Groningen, of de boeren. ‘Er wordt een enorm conflict gevoeld tussen boeren, natuurorganisaties en overheid. En voor een deel laten die partijen dat zelf gebeuren’, zegt Pieter. ‘Je bent zo bezig met je eigen context dat je daarmee moeilijk kunt luisteren naar de ander. De overheid bedient zich van taal die gericht is op de ambtelijke en politieke context. Die taal sluit niet altijd aan bij de belevingswereld van burgers en bedrijven. Dat kan in de loop van de tijd zorgen voor vervreemding. Je kunt zeggen: het zijn maar woorden. Maar woorden doen ertoe. De termen die de overheid gebruikt, kweken wantrouwen en afstand. Onbedoeld wordt er ‘bewijs’ geleverd voor wat groepen burgers en bedrijven al denken: “Ze hebben geen benul wie ik ben en van mijn situatie”. Terug naar de tafel met werkgevers en vakorganisaties. ’Daar zie je dezelfde patronen. In het begin had ik al een oordeel over de partij aan de andere kant van de tafel en kon ik in de taal en acties van de ander alleen maar het bewijs van mijn oordeel zien. Dat maakte luisteren moeilijk.’
Onderzoek wat ononderhandelbaar is
Loek vult aan: ‘Dat leidt ertoe dat er aan de onderhandelingstafel altijd strijd en spanning lijken te zijn. Die staan oplossingen en resultaten in de weg. Stel je gesprekspartner eens de vraag: wat is voor jou ononderhandelbaar? En lúister.’ Dat beaamt Pieter. Hij vervolgt: ‘Door dat te doen, worden onderwerpen ineens wél bespreekbaar. En kun je zelfs niet uitsluiten dat wat ononderhandelbaar was, ineens weer op tafel komt. Een groot en fenomenaal voorbeeld is het vrijdagakkoord in Noord-Ierland. Een onverdeeld Ierland was absoluut ononderhandelbaar voor de ene partij en een afsplitsing voor de ander, zo was altijd de gedachte. En toch is er vrede gekomen.’, aldus Pieter. ‘Wat vaak onderbelicht blijft in “conflicten” is de dimensie van identiteit: het zelfbeeld dat iemand heeft voelt als niet onderhandelbaar. Terwijl het iets is wat je zelf hebt gecreëerd – dus in beton gegoten kan het niet zijn! Dat is hoopvol. Om een oplossing mogelijk te maken, is het soms nodig in te zien dat wie je denkt te zijn niet in beton is gegoten. Dit klinkt wellicht abstract, maar eigenlijk worden we daar regelmatig, vaak onbewust, mee geconfronteerd. De kunst is dat te realiseren en het bewust toe te passen.’
Wees nieuwsgierig naar het volledige verhaal
Het is ook een vorm van spel, denkt Loek. ‘Ik moest destijds regelmatig naar een overleg met een grote overheidsorganisatie. Doordat er altijd spanning was, zat ik er met groot ongemak en soms zelfs buikpijn. Dat kwam mede doordat alle informatie over een omvangrijke reorganisatie in brokjes werd aangeleverd. Daardoor overzagen wij als vakbonden niet het volledige plaatje, en ja, dan gaan de hakken in het zand. Ik heb toen voorgesteld dat de Directeur-Generaal een keer de tijd zou nemen om zijn hele verhaal te vertellen. Dat was een goede zet. Die man sprankelde, want merkte: hé, ze zijn geïnteresseerd in mij en mijn verhaal waar ik met de organisatie naar toe wil. En wij konden daarna zeggen: Wat een stevig verhaal en heldere visie. Dat heeft ontzettend veel gedaan voor de samenwerking.’ Zo’n open houding vraagt om zelfreflectie en zelfonderzoek. Iets waar aan de onderhandelingstafel vaak geen aandacht voor is. Omdat het verschillende werelden zijn, die vooral hun eigen belangen en achterban centraal stellen, denken Loek en Pieter.
Aandacht voor zelfreflectie en zelfonderzoek
Pieter vertelt: ‘Ik zat eens met een bestuurder van de CNV aan tafel en die zei: “Wij moeten altijd knokken. Als we niet geknokt hebben, dan vindt onze achterban dat er iets niet goed is gegaan.“ Dat gaf mij inzicht van wat niet onderhandelbaar is en tegelijk opening voor een dialoog. Dit gesprek gaf de CNV-bestuurder inzicht dat “geen knokhouding” niet gelijk staat aan “ik ben geen goede vakbondsbestuurder”. Het is ook wel een beetje een rituele dans waarmee partijen om tafel gaan maar vindt zijn wortel in het zelfbeeld en dus is het cruciaal om dat te begrijpen.’ Loek vult aan dat er wel wat voor nodig is om de rituele dans te doorbreken. Ze vertelt: ‘Tijdens een langdurig cao-conflict zouden we een uur lang de minister spreken. Dat gebeurt niet vaak, dus de eerste onderhandelaars staken van wal met stoom uit de oren en met allerlei voorbeelden en anekdotes. Ik zag echter dat de minister na vijf minuten al volledig was afgehaakt, terwijl wij als onderhandelaars maar doorgingen. Een totaal niet effectief gesprek, dus. Het is hard nodig om ook op deze verharde momenten, te kijken naar de houding en het gedrag. Dat benoemen en uitspreken, had mogelijk geholpen om het gesprek op de goede manier te vervolgen.’ Het onderstreept volgens Loek en Pieter dat je als gesprekspartner in de positie bent om stagnatie aan tafel te voorkomen of doorbreken. ‘Het is het oude gezien en gehoord worden. In Groningen vonden verkennende gesprekken plaats over de vraag of mensen 10.000 euro compensatie konden krijgen. Wat bleek? In sommige gevallen ging het de mensen niet om dat geld toen ze hun verhaal eenmaal gedaan hadden. Dát ze hun verhaal konden doen en serieus genomen werden, was al een belangrijk deel van de oplossing.’
Leergang gesprekstechnieken
Loek en Pieter denken na over een leergang gesprekstechnieken aan de onderhandelingstafel. ‘Dat past naadloos in Hiemstra & De Vries’ platform Overheid van de Toekomst.
Want het daadwerkelijk in contact zijn is een vaardigheid waar de toekomst van een effectieve overheid op leunt. We moeten leren dat ons rotsvaste zelfbeeld soms een obstakel is voor contact met de ander. De dialoog aangaan in een sterk gepolariseerde tijd waarin bovendien sociale media een lelijke rol spelen. Je wordt via algoritmen immers continu gevoed met informatie die bewijs leveren van je eigen zelfbeeld en waarheid’, zegt Pieter. Dat herkent Loek. ‘Elk dossier heeft in de huidige tijd zoveel lading. Alles wordt geframed als crisis, als conflict. Vanaf het eerste begin heeft ieder dossier meteen een bijsmaak. Waardoor je aan de onderhandelingstafel direct met 10-0 achterstaat, want het gesprek is in de hoofden allang gevoerd. Die lading, die willen wij eruit halen.’
